جناب احمدرضا قائم‌مقامی (استادیار) در خرده‌گیری‌هایی که در کانالِ خود به نبیگ «واج‌شناسی شاهنامه» از استاد خالقی مطلق (شاهنامه‌شناس نامدار) وارده کرده است، دربارۀ جایگاۀ رود اَرَنگ که استاد خالقی مطلق اروند دانسته‌اند، نوشته‌است:
«اروند که نام دیگر دجله است برابر با نام رود ارنگ در کتابهای پهلوی نیست»
خُرده‌ی
ایشان وارد نیست، زیرا نَسکِ پهلوی «گزیده‌های زادسْپْرَم» به ترجمه راشد مُحصل، بخش
۳ بند ۲۲، اَرَنگ رود را همان اروند (= دِجله) گزارش کرده است. همین
واژۀ ایرانی در ریخت اَرَنزیه یا اَرَنزَه [۱] وارد زبان هوری باستان
و اسطوره‌شناسی ایشان و به ریخت اَرَنزو وارد زبان آشّوری و سوبَری (= مردم
خوب) شده است [۲] که این نام را به دِجله داده‌اند. فرزانه توس سراید:
اگر
پهلوانی ندانی زبان / بتازی تو اروند را دجله خوان
اما
نباید رود رَنگها (یَشت ده، بند ۱۰۴، وندیداد، فرگرد یکم، بند ۱۹) که با سیردریا
هم‌خوانی دارد، اشتباه گرفت. در فرگرد یکمِ وندیداد، از شانزده سرزمینی نام می‌رود
که اهورَه‌مزدا در سمتِ خاور آفریده و از ممالک ایرانی‌اند، و این نشان می‌دهد که نگاه
یکسر به سمتِ خاورِ ایران بزرگ پیشین است. در بند ۱۸ از پانزدهمین سرزمین مزداآفریده، هَپتَه-هِندَوَه
«هفت رود» (= ایندوس، سند) سخن می‌رود و به دنبال آن (بند نوزده) از رَنگها
سخن به میان می‌آید که همگی در خاور جای دارند. در این‌جا، دگرگونی موقعیت‌های جفرافیایی
را در گذر زمان گواه هستیم، زیرا در دوره‌های پسین اَرَنگ را اروندرود
نیز پنداشته‌اند. نام دِجله در زبان اَکَّدی دیکلَت، تیگرَه در زبان
ایلامی و تیگرا در زبان پارسی باستان می‌باشد و همگی برگرفته از واژۀ اوستایی
تیغرَه هستند که امروزه به «تیز» دگرگونه شده است نام این رود روی هم رفته «رود تیزپو»
درک می‌شود. نام اروند نیز برگرفته از اَئوروَنت اوستایی به چم «رود
تیز و تند، پُرشتاب» است.
- Alfonso Archi 1993, AS 43: 204
- C. J. Gadd 1940, Iraq 7: 36, N. 3
پاسخِ دکتر قائم‌مقامی گرامی در پیام خصوصیِ اینستاگرام به پیامِ تارنگارم:
پاسخحذفسلام. من ادمین هستم. مطلبتان را به اطلاع دکتر رساندم و این پاسخ را دادند:
«سلام. خیلی ممنون از توجه و پیامتان. راستش سخن بنده متوجه جایگاه ارنگ نیست که استاد مارکوارت در کتاب وهرود و ارنگ به نحو مستوفی دربارهٔ آن سخن گفته. بحث استاد خالقی لفظی است و بحث بنده نیز لفظی.»
پاسخِ من:
با سپاس از پاسخِ جناب دکتر. اما همان‌گونه که دیدیم لفظ اَرَنگ وارد زبان‌های باستانی دیگری همچون هوری، آشوری و سوبری نیز شده است که آن را به دِجله داده‌اند. پس، دادن لفظ اَرَنگ به اَروَند که هر دو یک چمار دارند، به دور از خِرَدپذیری نیست. اگر «نگ» را در اَرَنگ همان پسوند اسمی اوستایی «-نگه» بگیریم، و پسوند دارندگی (= مِلکی) را از اَر+وند برداریم، این دو نام با واژۀ « اَرَ » (زبان اوستایی و سَنسکریت) به هم می‌رسند که به چم «پُرشتاب، تند و تیز» است. این پاره را در نام رود اَرمند در لردگان از توابع استان چهار محال و بختیاری نیز می‌بینیم که به همان چمار «دارای جریان تند، شتاب‌مند» است.