نوشته: ویرایشی بر برگردانِ نامی در کتابچۀ اِستِر

پیش‌تر که در جُستاری غیررسمی به نقد داستان اِستِر پرداختم و به ریشه‌یابی نامِ چند تن از افرادِ آن نیز اشاره کرده بودم. در زمان بازخوانیِ گِل‌نبشته‌های تختِ جمشید که در دورۀ داریوش یکم هخامنشی ثبت شده‌اند و به امور مالیاتی و پرداختِ دستمزدِ کارگران می‌پردازد، به نام ایرانی کهن هَمَه‌‌دَدَه^(۱)]۱[ (= با نگارشِ ایلامی) برخوردم که من را به یادِ نامِ پدرِ هامان، یعنی هَمَداثَه^(۲) انداخت. در آن جُستار، ریشۀ این نام را از اوستایی هَمَه‌داتَه^(۳) «هم‌زاد» پنداشته‌ام که باید آن را به اَمَه‌داتَه^(۴) به معنی «نیرومندزاده» ویرایش کنم. در نگارشِ ایلامیِ نام‌های ایرانی کهن، گاهی "اَ" به "هـ" در می‌آید و همین دگرگونی را در نگارشِ عِبری نام پدرِ هامان می‌بینیم. در ترجمۀ یونانی عهد عتیق، این نام به ریختِ اَمَداتِس^(۵) نوشته شده است. چنان‌که برخی از پژوهشگران پنداشته‌اند، این نام پیوندی با برگردان‌های «ماه» یا «نوشیدنی هوم» یا «آن‌که قانون را بر هم می‌زند» ندارد.

 

[1] PF 1459; OnP 8.45.

Ha-ma-da-da = Hamadada; (2) Hammedatha; (3) *hama-dāta; (4) *ama-dāta; (5) ᾿Αμαδαθοῦ = Amadathes.

نوشته: واژه‌ای هندی‌وایرانی در نبشته‌ای از سدۀ ۱۵ پ.م:

در گِل‌نبشته‌ای از سدۀ ۱۵ پیش از میلاد، میان ایدریمی^(۱) پادشاه آلالاخ (= شمال سوریه) و پیلیَه^(۲) پادشاه کیزّووَتْنَه^(۳) (= در آناتولی) پیمان‌نامه‌ای مبنی بر بازگرداندنِ بردگانِ فراری انجام پذیرفت. در این پیمان‌نامه، چند بار از واژۀ مِشْتَه‌نو^(۴) به کار رفته است که اشاره به «پاداش» در ازای دستگیری گریختگان دارد. جناب دُنالد وایزمَن برای این واژه ریشۀ اَکَّدی شَنو^(۵) «بها، مقدار» را می‌پنداشت؛ اما مایرهوفِر این را نپذیرفته و رد کرده است.

برگرفته از هندی‌وآریایی کهن *میدَه^(۶) «جایزه، پاداش» و دگرگونی پسین آن به اوستایی مِژْدَه^(۷)، هندی کهن می‌یِه‌دَه ^(۸) و میْدَه^(۹)، سُغْدی مِژد^(۱۰)، پهلوی، کُردی و لَکی مِزد^(۱۱)، پازَند مَزد^(۱۲)، فارسی مُزد^(۱۳) و مُژده^(۱۴) «پاداش در ازای خبر خوش»، اُسِتی میزد^(۱۵)، یونانی میستوس^(۱۶). سنجیده شود با پیش‌ژرمنی *میزدو^(۱۷)، ساکسونی کهن میدَه^(۱۸)، صربی-کرواتی مَزدَه^(۱۹)، گوتیک میزدو^(۲۰)، آلمانی کهن بالا مْیَتَه^(۲۱) و جز این‌ها.

پسوند -نو در متن‌های اَکَّدیِ پهنه‌های هوری، بیش‌تر ساخته‌شده از پسوندِ -نی در زبان هوری است. مِشْتَه‌نو در این پیمان‌نامه به گونۀ مِشْتَه‌نی^(۲۲) و مِشْتَه‌نَه^(۲۳) نیز مستند است.

 

و نیز بنگرید به جُستارِ استاد دانش‌مند، زنده‌یاد مانفرِد مایرهوفِر:

Mayrhofer 1965, "Ein arisch-ḫurritischer Rechtsausdruck in Alalaḫ?", Orientalia 34: 336-37.

Idrimi; (2) Pillia; (3) Kizzuwatna; (4) mištannu; (5) šanu; (6) *mīḍhá; (7) *mižda; (8) miyḗdha; (9) mēdha; (10) mižd; (11) mizd; (12) mazd; (13) mozd; (14) možde; (15) myzd; (16) μισθóς; (17) *mizdō; (18) mēda; (19) mázda; (20) mizdo; (21) miata; (22) mištanni; (23) mištanna

نوشته: ریشه‌یابی نام شیروان

یاقوت حموی از شِیرَوان^(۱) در بُخارا نام می‌برد^]۱[ که خود در زمان هخامنشیان از پهنه‌های سُغْد به شمار می‌رفت.

واژۀ سُغدی شیر^(۲) به معنی «خوب، نیک» برخاسته از اوستایی سْریرَه^(۳) «خوب، زیبا» برابر با سْری^(۴) در سَنْسْکریت است. پارۀ دوم با خُتَنی-سَکایی وانَه^(۵) «جا، مکان»، ارمنی وان^(۶) «سکونت‌گاه، خانه، شهرک» برخاسته از ایرانی کهن وَهَنَه^(۷) برابر با سَنْسْکریت وَسَنَه^(۸) و پارسی کهن آوَهَنَه^(۹) «سکونت‌گاه، خانه، دژ»، هم‌پوشی دارد. واژۀ گُرجی کهن وَنی^(۱۰) «خانه، سکونت‌گاه» از همین ریشه است. از این رو، شِیرَوان به معنی «دارای سکونت‌گاه‌های خوب» است. شیروان^(۱۱) در خراسان و روستایی با همین نام در بروجردِ لرستان و شروان^(۱۲) در جمهوری آذربایجان به همین معنی هستند. پارۀ دوم، یعنی وان، در نام نَخچوان^(۱۳) دیگر شهر آذربایجان، ایرَوان^(۱۴) در ارمنستان و جز این‌ها دیده می‌شود. شیر در شیرفهم «خوب‌فهم، خوب متوجه شدن» نیز می‌تواند در پیوند با همین واژۀ سُغْدی باشد که با خُتَنی-سکایی سَّرَه^(۱۵) «خوب»، فارسی سَرَه^(۱۶) و بلوچی شَرّ^(۱۷) همپوشی دارد.

Sheiravan; (2) šir (šyr-); (3) srira; (4) śrī; (5) vāna; (6) vān; (7) *vahana; (8) *vasana; (9) *āvahana; (10) vani; (11) Shirvan (12) Şirvan; (13) Naxçıvan; (14) iravan, Yerevan; (15) śśära; (16) sara; (17) šarr

]۱ [معجم‌البلدان، ۳/۳۸۲، بیروت، چاپ دوم: ۱۹۹۵ م.